Sahankii Richard Burton ee Bariga
Afrika
(First
Footsteps in East Africa)
Tarjumaddii iyo Tifaftirkii Boodhari
Warsame
Soo saaraha: Loox Press (2015)
Tirada bogagga: 249
Gorfayntii:
Axmed Ibraahin Cawaale
aiawaleh@gmail.com
Badhtamihii
gu’gii 2014 ayaa ay ahayd mar uu Boodhari Warsame ila soo xidhiidhay, iina sheegay in uu ku guda jiro tarjumadda Buugga First Footsteps to East Africa ee uu qorey Richard Burton (1856). Markii uu sidaas ii sheegayey waa ay ii muuqatey
baaxadda, mugga, adkaanta iyo
murugsanaanta (complexity) mawduuca uu u ban baxay tarjumuhu.
Nuxurka
Buugga iyo musdambeedkiisa
1849 ayaa
ururka Royal Geographical Society iyaga oo kaashanaya Shirkaddii Ingiriiska ahayd ee Bariga Hindiya (British East India Company)
garwaaqsadeen in loo baahan yahay sahan lagu ogaanayo kheyraadka dhulka
Soomaalida. Bilow ahaan waxa 1850kii la
diray nin Dr. Carter la odhon jiray oo maray dhul aan ka fogayn xeebaha
waqooyiga. Ujeedka ugu weyni waxa uu
ahaa in uu soo ururiyo xogo la xidhiidha diroonka iyo qaabdhismeedka dhulka (geology) ee dhulka xeebaha u dhexeeya
Berbera ilaa Raas Xaafuun. Muddooyin ka
horreeyey niman ciidanka Badda ee Boqortooyada Ingiriiska (Royal Navy) ka tirsanaa oo fadhigoodu ahaa Bumbay iyo Cadan ayaa
iskood isu xilqaamey in ay sahamin ugu sameeyaan xeebaha waqooyi ee Soomaalida,
iyaga oo raacaya saab xogururineed oo uu diyaariyay ururkii Royal Geographical Society, waxana ka mid ahaa Lafdhan Ethersey (1836), Frederick Forbes (1833), Charles Johston (1844), Lafdhan Cruttenden (1847)
iqk.
Waxa se loo
baahday in dhul ka fog xeebaha xogo laga soo ururiyo. Waana halkaas meesha uu ka soo galay Richard
Burton. Shirkaddii Bariga Hindiya waxa
ay ku howl gelisay Burton in uu sahan dhinacyo badan taabanaya ku sameeyo gudaha
dhulka Soomaalida, isla markaana uu gaadho magaalada deyran ee Harar oo la sheegay in aan weligeed
gaal caddi gelin.
Burton oo
ahaa sahmiye, socdaalyahan iyo mustashriq[1]
(orientalist), waxa qofnimadiisa lagu
sifayn karaa mid is biimaynta jecel, uguna baxdo socdaalka iyo saldhigasho la’aantu. Xagga aqoonta afafka waxa la sheegaa in uu ku
hadli jiray in ku dhow 29 af.
Wax-soo-saarkiisa aqooneed waxa ka mid ah 43 qoraal oo ku saabsan
sahamintiisii, iyo in ku dhow 30 tarjumadood, oo uu ku jiro Alf-layla wa layla (Kun Habeen iyo
Habeen) nuqulkiisii asalka ahaa ee aan la tifaftirin iyo sidoo kale buugga Hindidii hore ka soo jeeda ee da’da weyn Kama
Sutra. Burton, 1853kii, isaga oo iska dhigaya qof Muslin ah ayaa uu tegay
Qaahira, Suweys, Makka iyo Madiina, kana qorey buugga la yidhaahdo Personal
Narrative of a Pilgrimage to Mecca and Medina.
Buuggan uu
Boodhari Warsame tarjumay waxa uu ku saabsan yahay socdaalkii Richard Burton ku
sameeyay carriga Soomaalida, kana gaadhay magaalada Herer. Waxa uu Berri-Soomaal ka soo galay magaalada
Saylac oo kolkaas uu maamulayey Xaaji Sharma’arke Cali Saalax. Waxa uu ku negaa dhowr iyo labaata cisho, ka
hor intii uusan u ambabixin dhinaca Saylac.
Buuggu waxa
uu ka kooban yahay 11 cutub oo kala ah sida: 1) Ka soo ambabixii Cadan 2)
Nolosha Saylac 3) Tamashlihii agagaarka Saylac, 4) Soomaalida, Sinjigeeda iyo
Dabeecadaheeda Gaarka ah, 5) Saylac iyo Buuraleyda, 6) Buuraha Saylac ilaa
Banka Maraar, 7) Bancawska Maraar ilaa Harar, 8) Tobankii Maalmood ee Harar, 9)
Harar ilaa Berbera, 10) Berbera iyo Agagaarkeeda, iyo 11) Dhacdadii Berbera iyo
ku Laabashadii Cadan.
Aqoonta,
fiirodheeraanta, u-dhabbogalka, waayo’aragnimada iyo dhiirranaanta Burton waxa ay horseedday
in uu buuggu koobsado xog aad u qoto dheer oo ku saabsan nolosha dhaqandhaqaale
ee Soomaalida. Si la mid ah,
daraasayntiisii dabciga Soomaalida waxa ay dhalisay in taliskii Ingiriisku ka
dhex helo tilmaamo ay ku tashan karaan, marka ay joogto la dhaqanka Soomaalida.
Xogaha buugga
ku duugani waa dhinacyo badan yihiin.
Waxa aad ka helaysaa faahfaahin ku saabsan Soomaalida iyo meel-kasoo-jeedkooda
(sida uu Burton u arkayey), aftahannimadooda, dharxidhashadooda, qalabkooda
dagaal, xiddigiska iyo cir’aanayska, abaansiga,
ganacsigii addoomaha ee xilligaas gobolka ka jirey, iqk. Waxa kale oo buugga laga dhex heli karaa
saansaanka deegaan – haddii ay tahay dhiroon iyo duurjoogba. Xogahaas kala duwani waxa ay akhristaha u
noqon karaan aqoon guud, cilmi baadhahana xogogaalnimo iyo is-barbar-dhig wixii
is-beddeley ilaa iminka.
Qodobbadaas
aan soo sheegay ayaa saldhig u ah door-roonaanta ay leedahay in buuggan loo
rogo Af Soomaali. Teeda kale, Richard
Burton oo noolaa xilligii ay boqoraddii Victoria dalka Ingiriiska ka talinaysey, oo ahaa xilli ku suntanaa sahmin, diinfidin,
daahfurro, horumar cilmi iyo wax soo saar
wershadeysanba, waxa buugga laga dhex
dheehan karaa saameynta ay dabciga Burton ku reebtay oo isugu jirta qabweyni iyo
cunsurinimo. Si kasta arrinku ha ahaadee, sabab kale oo sii
xoojinaysa baahida loo qabi karayey in buugga Af Soomaali loo rogaa, waxa ay
tahay xaqiiqada ah uu Burton ahaa qof waageeni ah oo meel dhexdhexaad ah ka
taagan arrimaha iyo qabaa’ilka Soomaalida.
Taasina waxa ay kordhin kartaa kalsoonida lagu qabi karo xogta ku dhex jirta buugga si looga dhigto raadraac
sugan.
Faallo ku
saabsan tarjumadda buugga
Markeeda horeba
in tarjumuhu/tifaftiruhu ku dhiirrado in uu tarjumo buug baaxaddan oo kale leh,
ayaa ah arrin aan la dhayalsan karin.
Waxa ay u baahan tahay isu diyaarin dhinacyo badan leh sida aqoon, ku
dhiirasho, ka-go’naansho, iyo joogtayn. Tusaale ahaan, aqoonta qofka buuggan
oo kale tarjumayaa waa in ay dhinacyo badan leedahay sida dhaqanka,
xogogaalnimo guud oo ku saabsan dalka, dadka, dhirta, iyo noolaha kala duwan.
In akhristaha
Soomaaliga ah ee jooga qarniga 21aad loo soo ban dhigo dhacdooyin
160 gu’ ka hor dhacey, oo lagu soo ururiyey ammintii koobnayd oo Burton ku dhex
negaa Soomaalida, iyo in Af Ingiriisi uu fahmi karo, ama mararka qaar faro-ku-hadal
wax lagu fahamsiin jiray, ma aha arrin dhib yar. Waxana ay taasi markhaati ka tahay dadaalka
iyo aqoonta tarjumaha/tifatiraha saaxiibkeen (Boodhari Warsame).
Tarjumaha oo
dadaal badan iska saaray in uu bayaamiyo qodobbo ama ereyo badan, waxa uu si la
mid ah ugu dadaalay in uu kala ilaaliyo qoraalkiisa iyo qoraalkii Richard
Burton. Sidaas aawadeed, wax-ku-darsiga
Boodhari Warsame oo u dhigan qaab qoraalhoosaad (footnotes) ayaa geshiimo (entry)
waliba gadaal ka wadataa xarafka (T) oo u taal “Tarjume”, halka mid kasta oo ka mid ah qoraalhoosaadka Burton
uu xarafka “B”, oo u taal “Burton” uu gadaal kaga jiro.
Halkan yaaney
igu seegin in aan xuso tayada iyo hodontinnimada Af Soomaali ee uu buuggu ku
qoran yahay. Tarjumuhuna waa uu ku ammaanan yahay. Waxana uu buuggu ka qayb qaadan doonaa dib u
howl gelinta ereyo u muuqday in ay sii galbanayeen.
Qodobbada aan
u soo jeedinayo in uu tarjumuhii ku dari doono daabacaadda labaad ee buugga waxa
ka mid ah kuwan:
-
Si ay ugu fududaato cidda baadhis samaynaysa
in ay si fudud u helaan xogo gaar ah oo buugga ku guda jira, waxa lagama
maarmaan ah in tarjumuhu buugga u sameeyo Tuse (Index) – kaas oo tax ku samayn doonaa dhacdooyinka, magacyada, iyo
meelaha ku xusan buugga iyo bogagga laga heli karo.
-
In buugga lagu xoojiyo sawirro sida
muuqaallada magaalooyinkii Saylac,
Berbera, iyo Harar, xilligaas uu Burton booqday, sidoo kale maabab, iyo weliba qaar ka mid ah
dadkii uu Burton xidhiidhka la yeeshay ama ku weheliyey socdaalkiisa.
-
Daabacadaha Buugga Burton qaarkood,
waxa gadaal kaga jira ama lifaaq u ah
xasuusqorkii Lafdhan Speke (Lieutenant
Speke’s Diary), oo ku saabsan socdaalkii uu Speke ku marey bariga
Sanaag. Waxa xusid mudan in Burton iyo
Speke ay qayb ka ahaayeen socdaal aan lagu guulaysan oo dhimasho iyo dhaawac
weheliyey, oo kooxdiisii lagu weerarey
duleedka Berbera 1955kii iyaga oo u jeeda in ay soo sahamiyaan meesha uu ka soo
bilaabmo Webiga Niilka.
Ugu dambayn,
waxa aan bogaadin la koobi karin u dirayaa Boodhari Warsame, waxqabadkaas
qaayaha leh ee maktabadda Af Soomaaliga ku soo biirtay awgeed. Waxana aan ku boorinayaa cidda danaynaysa
taariikhda carriga Soomaalida iyo si guud akhristeyaashuba in ay akhriyaan, kana bogtaan sooyaalkaas
mugga weyn leh ee ku dhex jira baalasha buugga.
[1] Mustashriq
(orientalist): Qof xeeldheeri ku sameeyey aqoonta dhaqannada, afafka, iyo
culuunta kale ee reer Bariga Dhexe, iyo Aasiyada koonfureed iyo fogba.
No comments:
Post a Comment