Midho Daray

W/q Axmed Ibraahin Cawaale

aiawaleh@gmail.com

Haddii aad maqashay maahmaahda Soomaaliyeed ee ah “midho daray duuduub baa lagu liqaa”, oo u dhigan “ha isku baadhbaadhin kolley noole yar ayaad gudaha ugu tegi doontaaye”, waxa is weyddiin mudan “ horta maxaa ka dhexeeya noolahaas yar iyo midhaha geedka?”

Wax kale ma ahe waa isku danaysi (mutualism). Darayga iyo guud ahaan dhammaan bah-dhireedka geedka tiinka (fig) oo tiro ahaan lagu hilaadiyo in ka badan 800 oo jaad, waa ay ka siman yihiin in noolahaas yari midhahooda ku lammaanaado – haba ku sii kala badnaadeene.

Arrinka isku danaysiga geedaha bah-dhireedka tiinka iyo noolahaasi yari waa mid yaab badan. Qaabka bacriminta dhirtaasi waa ay ka duwan yihiin sida dhirta kale u bacrimaan. Maxaa yeelay, jaad kasta oo bah-dhireedkaas ka mid ahi waxa uu baahidiisa bacrimineed iyo tarmineed ugu tiirsan yahay jaad goonni ah oo ka mid ah kumannaanka noole ee baalka leh ee u qaabaysan sida duburlaxa.

Qisadani waa mid ku saabsan noole nafahoodii huraya, si ay u rumeeyaan in tafiirtoodu arlada u sii joogaan.

Ugu horrayn, bah-dhireedka tiinku ma bixiyaan ubax muuqda, se ubaxoodu waxa uu ku dhex qarsoon yahay midhaha geedka.

Noole dheddig ah oo ka mid ah baalleydaas u gaarka ah geedaha tiinka ayaa gudaha u gelaysa mid ka mid ah midhaha geedka iyada oo ulajeeddadeedu tahay inay hesho guri ay ku dhasho. Waxa ay ka gelaysaa god yar oo midhka meel kaga yaal. Godka oo aad cidhiidhi ugu ah noolaha yar ee aan weliba dhererkeedu ka badanayn 2 sentimitar, waxa iskudeygeedaas kaga go’aya baalasheeda. Ha yeeshee dan iyo muraad kama laha, iyada oo og inaanay dib u duuli doonin. Marka ay  gudaha gasho, waxa markiiba awdma (soo xidhma) daloolkii yaraa. Waxqabadkeeda ugu dambeeyaa waa in ay ugxaanteeda dhigtaa halkii ku habboonayd, ka dibna wey dhimanaysaa. Xilli ka dib, midhkii geedka ayaa sidaas ku dhammaystirmaya oo bislaanaya. Ugxaantiina waxa ugu horrayn ka soo baxaya noolihii cusbaa labkoodii, baalal se ma lahaa, mana u baahan doonaan; maxaa yeelay amminta ay noolaan doonaan ayaaba iska yar. Yoolka noloshoodu waxa uu ku kooban yahay laba ujeeddo: In ay la galmoodaan dheddiga yaryar ee aan weli dhammays tirmin. Marka ay howshaas gutaan, waxa ay gudo galaan howshii labaad ee u dambaysay meertada noloshooda – taas oo ah in ay derbiga midhaha geedka dalahaooliyaan, bannaankana u baxaan. Kuwa dabadood kobci doona ayay u bannaynayaan. Ha yeeshee godkaas yar ee bixitaan ama baxsasho iyaga waxba uguma filna, maxaa yeelay, kolleyba wey dhimanayaan kol haddii aanay baalal lahayn.

Ka dib, gudaha waxa kasoo baxaya oo godkii yara bannaanka iyo iftiinka ugu baxaya walaalahood oo qaab ahaan dhammays tirmay.  Ha yeeshee iyana waxa ay noolaan doonaan laba beri oo keliya, oo ay meertadii nololeed ee walaalahoodii ka horreeyay mareen iyana mari doonaa, oo hore ka bilaabi doonaan.

Midho daray ama barde haddii aad cuni doonto, xasuusta ku hey qisadaas yaabka leh; illeyn iyaba waad cibro-qaadasho e.