Waxa diyaariyay: Axmed Ibraahin Cawaale
Soo koobid
Qoraalkani waxa uu soo ban dhigayaa qaamuuskii ugu
horreeyay ee Afsoomaali ku soo baxa oo uu qoray wadaad Masiixi ahaa oo la odhan
jiray Evangeliste de Larajasse. Waxa uu
qoraalku faahfaahin kooban ka bixin doonaa qoraaga iyo weliba howlihii ama
waxqabadkii uu ku foogganaa intii uu degganaa Berbera – xilligaas oo ahaa
dhammaadkii qarnigii 19aad.
Marka laga tago qiimayn guud oo ku saabsan waxtarka qaamuuskan, waxa
kale oo uu qoraalkani lafagur kooban ku
samayn doonaa xarfaha uu adeegsaday qoraagu si uu, intii tamartiisu
gaadhsiisnayd, uga haqab tiro baahidii jirtay xilligaas in af hodon ah, ha
yeeshee aan qoraal lahayn, loo helo ama loo dejiyo far ku habboon. Sidoo kale, waxa uu qaamuuskani jid cusub ugu xaadhay qoreyaal
iyo afaqoonno (linquists) ka daba qaatay oo sii kobciyay qoraalka Afsoomaaliga.
Ugu dambayn, iyada oo laga jooga ammin ku
siman boqol iyo labaatan gu’, tan iyo intii la qoray qaamuuskan, waxa laga dhex
heli karaa ereyo aan hadda la adeegsan oo qaar kale halkoodii galeen iyo weliba
qaar la lumay waayitaanka ama adeegsi la’aantii wixii ay u taagnaan jireen.
Evangeliste Larajasse kumuu ahaa?
Waxa uu ahaa nin Faransiis ah oo noolaa 1845-1935, kana mid ahaa
wadaaddo Masiixiyiin ah oo ka tirsnaa Mikinisadda Roman Kaatoligga oo soo
gaadhay Berbera 11 Maarj 1891kii, una socday howl diin
fidineed. Wadaaddadaasi waxa ay oggolaanshiiyo
ka heleen maamulkii Ingiriiska ee ka talinayay British Somaliland si ay xarun agoomeed iyo bar cibaadaysi uga dhisaan
Berbera. Markiiba isaga iyo wadaad
kale oo oo la odhon jiray Brother
Cyprian de Sampoint ayaa bilaabay inay Afsoomaaliga bartaan. Sidoo kale, isla xaruntaas waxa ay ka
bilaabeen barnaamaj waxbarasho, iyo daaweynta dadka jirraysan. Ammin aan sidaas u sii dheerayn, waxa dugsigii
soo buuxiyay carruur u badan Carab iyo Hindi.
Aragtiyo uu Larajasse ka bixiyay Soomaalida iyo
Afsoomaaliga waxa ka mid ahaa in uu
sheegay in mugdi ku daahan tahay meesha ay ka soo jeedaan dadkaasi. Waxana uu isagu u arkayay in Soomaalida iyo
afka ay ku hadlaanba lala xidhiidhin karo dad ku nool koonfurta galbeed ee
Hindiya siiba qolooyinka la yidhaahdo Dravidians-ka.[1]
Larajasse, Afsoomaaliga oo uu shubay (si fiican u
bartay) awgeed, waxa loo soo ban dhigay (ka dib markii uu howlgalkiisii Berbera
dhammaystay) howlo kale oo tarjumaadeed siiba kitaabka Baybalka. Waxa la xusaa in Robert Needham Cust oo ahaa qoraaga buugga Linguistic
and Oriental Essays written from 1840-1901, u soo ban dhigay Larajasse siin
dhaqaale si uu Afsoomaali ugu rogo Injiilka Maarkoos (Mark), waanuu ka
oggolaaday arrintaas. Waxana uu sheegay
in kharashkii ku baxay tarjumaddaas iyo
daabacadda Iniiilkaasba uu bixiyay Lord
Delamere.[2] Ninkan dambe oo ay Soomaalidu u tiqiinnay “Loodh Dhalamiya”, waxa uu
ahaa maal qabeen xiiseeya ugaadhsiga, yimidna Somaliland, siiba Hargeysa,
1891kii, kalkaas oo uu duurjoogta ka
ugaadhsan jiray - isaga oo u soo
noqnoqon jiray si sannadle ah, se markii dambe waxa uu u guuray Kiiniya
(1897kii).
Qaamuuska
Waxa la isku raacsan yahay in Evangeliste de Larajasse
(1846-1935) uu qoray qaamuuskii ugu horreeyay ee Afsoomaali ku soo baxa. Waxa uu sidoo kale qoray buug ku saabsan naxwaha Afka Soomaliga (Practical Grammer of the Somali Language with a Manual of Sentences)
1897kii.
Hawl fudud ma ay ahayn in uu meel eber ah iyo raadraac
la’aan waxa ka bilaabo - marka laga
tago, sida uu ku qoray hordhacii buuggiisa Naxwaha “ducooyin laga soo
minguuriyay Afcarabi (oo ay u dhowdahay in ay xuruufta Afcarabiga ku
qornaayeen), sheekoxariirooyin iyo gabayo afka la isugu gudbiyo.” Ha yeeshee, waxa u fududeeyay howshaas isla markaana
isagu gacanta ugu weyn ka helay dhallinyaro Soomaali ah oo kasoo baxday
xaruntii diinfidinta Masiixiyadda ee Cadmeed.
Wax la sheegi karo oo qoraallo ah
oo ka horreeyay kiisa oo ku saabsan Afsoomaaliga waxa ay ahaayeen waxqabadkii
nimankan hoos ku qoran:
·
Major Hunter, oo ahaa
kaaliyihii Ingiriis ee degganaa Cadan,
isla markaana ahaa qunsulkii Ingiriis ee Xeebta Soomaalida,, oo qoraal aan dhammaystirnayn
ka qoray naxwaha Afsoomaaliga (1882kii)[3], iyo
·
Dr. Schleicher A. W.
oo u dhashay dalka Jarmalka oo sameeyay is barbardhig aqoonbaadhiseed oo ku
saabsan Afsoomaaliga iyo afafka kale ee Geeska/Bariga Afrika.
·
Lieut.
Rigby oo wax ka qoray Afsoomaaliga.
Qoraalkiisu “On the Somauli
Language”, waxa uu ku soo baxay Transactions
of the Bombay Geographical Society, Vol. ix, 1849.
Qaamuusku waa
mid labada dhinacba lagaga iman karo (Somali-English / English-Somali).
Waxa uu ka kooban yahay 324 bog.
Marka la barbar dhigo xarfaha hadda la adeegsado, waxa uu Larajasse
adeegsaday 19 shibbane, halka iminka ay ka yihiin 21. Dhanka shaqallada (kuwooda gaagaaban iyo kuwa
dhaadheerna waa iskaga mid, oo ah shan iyo shan).
Labada shibbane ee ka maqan ama aanu adeegsan waxa ay
kala yihiin “C” oo uu meesheedii geliyay “ai”, iyo “Q” oo uu meesheedii u
adeegsaday ‘h’ hoosta ku leh xarriiq oo u dhiganta “kh” ama “Q”. Xarafka “Y” badiba xagga hore ee erayga
ayuun buu ku muujisan yahay. Haddii uu
gadaal galana waxa uu u qoran yahay “ai”.
Dhanka kale, waxa
uu qaamuusku u taagan yahay in uu ka
dhashay dadaal aan la dhayalsan karin oo
uu ku qumay qoraagaasi iyada oo aanay hortii jirin mid la dhinac dhigi karo. Waxana aan meesha laga saari karin in
dadaalkaasi uu ka shidaal qaadanayay himilo aad u fog oo ku aaddan sidii isagu,
jaleyaashiisi iyo ciddii ka dambaysayba ay Soomaalida ugu dhex fidin lahaayeen
Masiixiyadda.
Waxa uu qaamuusku
koobsanayaa aqoondhaqameed jirtay xilli
laga joogo ammin ku siman 120 gu’ –
taas oo ay ka mid yihiin agab kala duwan oo loo adeegsan jiray nolosha dhaqan
dhaqaale ee bulshada Soomaaliyeed, dhir
badan magacyadood iyo noole kale oo badan, qaarkoodna gayiga Soomaaliyeed ka
dabar go’een.
Kol haddii uu qoraagu
ahaa diin-fidiye, waxa ay isaga iyo ciddii howsha la wadday ku dadaaleen in ay
Masiixiyadda degaameeyaan, waxana laga dhex heli karaa qaamuuskan eraybixin
arrinkaas la xidhiidha, ayna ka mid yihiin “litany” oo ah shallaadka
masiixiyiinta ee lagaga luuqeeyo gudaha mikinisadaha, “purgatory” oo loola
jeedo “cadaabtii yarayd”[4]
iyo habcibaadaysi la yidhaahdo “Mass” oo uu erey bixin uga dhigay “Qudduus”.
Qaamuuskani waxa uu
dhiirri geliyay in aqoonyahanno kale ay xiiseeyaan baadhitaanka iyo wax-ka-qoridda
Afsoomaaliga. Tayada qaamuuska iyo in
wax laga taransan karo (faa’iideysan karo) waxa ay tahay mid ay ka marag kaceen
aqoonyahanno ka dambeeyay. Tusaale
ahaan, ninka magaciisa la odhon jiray Kirk, J. W. C., waxa uu hordhaca buuggiisa A Grammer of the Somali Language ku
xusay in ammaan iyo bogaadin weyn mudan
yihiin kuwii isku howlay in ay Afsoomaaliga u sameeyaan farqoraal, ayna ka mid
ahaayeen Larajasse, Hunter, iyo Rigby.[5] Waxa kale oo uu sheegay Kirk xagga higgaadda
in uu raacay tii uu dejiyay Larajasse, oo uu ku tilmaamay “in fakaag yari uun uga bannaan yahay in la sii
wanaajiyo ama wax lagu daro”[6]. Sidaas waxa uu uga jeeday wax la mid ah
waxqabad ku dhow dhammaystiran ayuu qabtay Larajasse.
Dhinaca kale,
qaamuusku kama madhna dhalliilo. Waxana ka mid ah iyada oo aanay ka dhex muuqan
adeegsiga shanta shaqal ee dhaadheer – in kasta oo uu haddana sugay (xaqiijiyay)
in ay jiraan. Arrintaasina waxa aan u
arkay in ay tahay mid akhristaha ugu
filan in uu dhibaato kala kulmo kala-saaridda dhawaaqa ereyo badan oo ay ka mid
yihiin “dhar” iyo “dhaar”, “sin” iyo “siin”, “qad” iyo “qaad” iyo qaar kaleba.
Tusaalooyin ku guda jira qaamuuska
Halkkan waxa aan tusaale kaga bixin doonaa erayo
haatan gabaabsi noqday adeegsigoodu, ama si kale loo adeegsan jiray, amaba qaar
kale meeshoodii galeen:
Singal: (sin +
gal). Waxa loo adeegsan jiray nin cid kale (qof ama reer aan kiisii ahayn) ku
hoos jira si uu badbaadin u helo.
Ereygan waxa lidka ‘Abbaan’.
Dhukh: Ciyaar.
Tusaale ahaan: Dhukh baan kaa badiyay ama dhukh baan kugu lee yahay. Waxa uu eraygani inna xasuusinayaa
maahmaahdii ahayd “dhukhdhukh hore, dhabanna heys dambe ayay lee dahay”.
Fallaadh: Marka laga tago fallaadha lagu gano qaansada,
waxa loola jeedaa “xummad”.
Tusaale-ahaan ‘hebel fallaadh baa heysa amaba laga gubay.’
Cudaal: Waxa uu eraygani u dhigmaa “rahan ama
rahmaad” oo Afingiriisiga ku ah (security, pledge). Tusaale-ahaan, waxa la odhon karaa, “cudaal i sii” ama “waxaas cudaal baan u
heysanayaa.”
Beeji, beejis: Eraygani waxa uu u
dhigmaa ama innoo geli karaa meeshaa
erayga Afcarabiga ah ee aad loo adeegsado ahna “imtixaan” (examine, try or experiment/trial).
Xirrib (wisdom) = xigmad nin xirrib leh. Qaamuuska ay wada diyaarsheen Annarita Puglielli iyo Cabdalla Cumar
Mansuur, waxa uu eraygani ku micnaysanyahay : tab, dhagar, xeelad, siyaasad.
Wehel:
Waxa loo adeegsan jiray ‘saaxiib’.
Sidoo kale qofka ‘qaariga ah’ ee Qur’aanka korka ka haya ayaa la odhon
jiray.
Fiic = Xariif iyo fariid
Qajeelo ahaan:
Eraygan waxa uu loo adeegsan jiray micne la mid ah erayga afcarabiga ah
ee aadka ugu soo noqnoqda hadalka “caadiyan ama caadi ahaan”
Qoor-xidh:
Waa niigtayn
Ganac adag iyo ganac jaban:
Qaali iyo rakhiis
Bog, u bog (approve) waxa loo adeegsan
jiray micne la mid ah “ansixi”.
Qaar ka mid ah midabbada: Iyada oo la ogyahay in ereyada
loo adeegsado midabbada ee Afsoomaaliga ku jiraa ay yar yihiin, waxa aan ka
dhex helay qaamuuskan laba midab magacyadood oo kala ah Cawlaleed = (neutral tint). Waa ka duwan
yahay cawlaan. Waana midab ka dhex
samaysma casaan furan oo lagu daray
midab ‘buluuki’ ah iyo in yar oo hurdi ah.
Waxa kale oo uu qoraagu midabka ‘buluukiga’ ah u adeegsaday ‘Madow caddaan’. Qofahaan, waxa aan midabkan dambe ku tilmaamaa
‘cir u eke’.
Qodob kale oo aan ka
dhex helay qaamuuska, waxa uu yahay mid ka mid ah dhaqanno hore oo dumarka ummulaha
ahi samayn jireen. Tusaale-ahaan: Erayga “Haaro”
waxa uu qoraaga ku sheegay (isku samee astaanta ummusha). Waxa jirtaa ilaa iminka in “haaraha” la yidhaahdo madow
ku samaysma daamamka dumarka ummula badidood, oo iskii (si dabeeci) ah u
samaysma. Isla ereyga waxa uu u qormi
karaa: “Haarta” oo ah astaanta
dhalashada, ama “Haarasho” oo ah
falka ay qof ummul ahi isku sunti jirtay astaanta dhalashda. Sidoo kale,
ummusha ayaa odhon karta “waan Haaran” oo ay uga jeeddo ‘waxa aan
isku dhigi astaanta ummusha’. Haddaba qoraaga qaamuusku waxa uu qoray sheekadan
oo uu kaga hadlayo ‘Haarashada’:
“When
a woman has given birth, to a child, the seventh day after, coals are ground
and mixed with water. This mixture is
given to the mother, who traces on her forehead a sign in form of a cross, commencing with a horizontal
line; the vertical line is afterwards drawn down to the extremity of the nose;
(then) they all say “wai haratai” (way haaratay), she gave (has given) birth.”[7]
Waa tan tarumadda tebintan sare:
“Ka
dib marka ay gabadhi ummusho ilme, maalinta toddobaad, waxa la budliyaa dhuxul,
biyana waa lagu laaqaa (qasaa). Ka dib,
walaaqii ayay hooyadu farteeda murdisada ah dartaa oo fooddeeda ku samaysataa isku tallaab, iyada
oo ku bilaabaysa ama u dhigaysa si gudub ah, ka dibna jiitin kale ayay ka soo
dejinaysa fooddeeda sare, soona gaadhsiinaysa caarada sanka. Kolkaas ayay dumarkii la joogay wada
yidhaahdaan “wey haaratay heblaayo” (Wey ummusha oo waa taas isku dhigtay
astaantii ummulaha).”
Arrintan la xidhiidha
isku tallaabta ma aha markii ugu horreeysay ee lagu sheego bulshada
Soomaaliyeed dhexdeeda. Marka laga tago in astaantaasi ahayd sumad caan ah oo adhiga
dhegaha lagaga jiido, waxa jirtay in ay soo dhowaatay caado ah in dadka booqan
jiray qudbiga Aw Barkhadle ay foodda foolashooda (wejiyadooda) ku jiidi jireen
dhoobo cas oo ay ugu dhigi jireen sidii isku tallaab oo kale. Lamana hubo in labadan arrimood in ay xidhiidh
hore la lee yihiin rumayn ka geddisan Islaamka oo ka jiri jirtay dhulka
Soomaaliyeed iyo in ay tahay uun astaan dadku dhaqan u lahaayeen. Arrinkanina
waxa uu u baahnaan karaa aqoonbaadhis gaar ah.
Halkan waxa aan ku
soo gudbinayaa qoraal ka sheekaynaya sida ay Soomaalidu u dhisi jirtay
aqalsoomaaliga, waxana uu ku qoran yahay oo ku guda jiraa buug naxwe ah oo uu
qoray Evangeliste Larajasse 1897dii.
Iyada oo si fudud loo akhriyi karo qoraalkii asalka ahaa, haddana
tifatir yar oo higgaadeed baan ku sameeyay. Waana kan:
Manner of building the Somali Hut (Sida Aqal Soomaali loo dhiso)
Gortay Soomaalidu meel uun degto; meesha naaguhu
xaadhaan heensaraarka ayay aasaan; dabadeedna yacayga ayay dusha ka saaraan oo
udubka ayay taagaan oo dhigdhexada ayay ku xidhaan oo udubka ayay ku xidhaan oo
dhigaha kalena ayey mid mid u saaraan; oo dhigaha loolkana dusha ka saaraan oo
ku xidhxidhaan. Dabadeetana hararrada
ayay dusha ka saaraan oo aqalka lagu qariyaa.
Marmar bey Soomaalidu aqalkeeda ku wareejisaa camuud
si aanay biyuhu u soo gelin - goorta roobku aad u da’ayo. Iyaguna wey moosaan
si aan daadku u soo gelin. Amase haddii
daadku ku jiro aqalka, laba daloolood (ayay) sameeyaan si biyuhu uga baxo. Haddaanay sidaas samaynin biyo ayaa aqalka ka
buuxsami oo meel ay fadhiistaan heli maayaan. Goortaasay laamo soo googooyaan
oo laamo aqalka gudihiisa dhigaan, waxay yidhaahdaan daragad oo way goglaan in
ay dushiisa ku seexdaan.
Xaas Soomaaliyeed keligii miyi kuma aha, laakiin (wey)
is u yimaaddaan oo reer bay noqdaan, oo guriga mar ayay ka wada guuraan.
Iminka xaasaskii waxay kaga qabtaan (kaga bilaabaan)
shuqulkooda oo labada xero ayay sameeyaan, mid waa yartahay oo waa dhexda oo
adhigaa leh, tan kalena waa ballaadhantahay oo bahal soo geli kari maayo oo
lo’da iyo geela ayaa fadhiista. Geedad
la googooyay ayaa xero lagu oodaa, waxay yidhaahdaan ood amase oodo. Goortaanay ood heli maayaan (waayaan) booran
bey reerka ku wareejiyaan.
Goortaanay libaax ka baqaynin, aqal waliba illin bu
leeyahay. Haddii ay libaax ka baqayaan
se illin keli ah yaa reerkoo dhammi leeyahay; duleedka xero (ayay) fardaha uga
oodaan oo geedo ayay ku siiyaan.
Marmar bey mir geeyaan ilamaa habeen badhka. Haddii
reerka agtiisa bahal joogo, fardaha xeradooda ayaa lagu xidhaa.
Dadka oo dhammi xeraduu seexdaa, marmarna aqalka
gudihiisa, marmarna aqalka hortiisa.
Raggu xoolahooda yey daajiyaan, hawl kale ma laha,
hawsha oo dhan naagahaa qabta.“
Ilwareed: Evangeliste Larajasse, iyo Cyprien de Sompont, Practical Grammer of the Somali Language with a Manual of Sentences,
Kegan Paul Trench, Trubner & Co. Ltd, London (1897), bogga: 40-44
Gebagebo
Qaamuuskani waxa uu
yahay dhigaal taariikhi ah oo qaayo gaar ah iska leh, marka la eego
facweynidiisa iyo in laga dhex heli karo erayo qaarkood laga guuray ama
adeegsigoodu aad u yaraaday. Waxa kale
oo sadarada qaamuuska lagala soo dhex bixi karaa dhaqanno hore oo Soomaaliyeed
oo iyo magacyada qalab ama aqab ammintaas hore la adeegsan jiray.
Sidaas daraaddeed, waxa
aan rumaysnahay in qaamuuskani mudnaan gaar ah u lee yahay dadka daneeya taariikhda iyo geeddi-socodka
Afsoomaaliga.
Fiiro gaar ah:
Qoraalkani waxa uu dhowaan ku soo baxay warsidaha Dhaxalreeb ee ka soo baxa Xarunta Dhaqanka ee Hargeysa.
Mahadcelin: Waxa aan halkan uga mahad celinayaa qoraaga Cali Cabdigiir (Caliganey) oo iigu deeqay qaamuskan guunka ah.
Raadraac
Journal of
the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland (New Series) / Volume 30 / Issue 04 / October 1898, pp 863-864
Kirk, J.W.C., A Grammar of
the Somali Language with Examples in Prose and Verse, Cambridge University Press (1905)
Cabdalla C.
Mansuur iyo Annarita Puglielli. Barashada Naxwaha
Af Soomaaliga, HAAN Associates, London, 1999, x, 304pp
Evangeliste Larajasse, Somali-English and English-Somali Dictionary, Kegan Paul Trench,
Trubner & Co. Ltd, London (1897)
Evangeliste Larajasse,
iyo Cyprien de Sompont, Practical Grammer of the
Somali Language with a Manual of Sentences, Kegan Paul Trench, Trubner &
Co. Ltd, London (1897)
Leo Reinisch, (1902), De Somali – Sprache, Somali texts with translation
in German, (1900)
[1]
Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain
& Ireland (New Series) /
Volume 30 / Issue 04 / October 1898, pp 863-864
[2] The Journal of the Royal Asiatic Society and of Great
Britain & Ireland, p. 96
[3] Hunter, Lieut. C. P., “On the Somauli Language”;
Transcations of the Bombay Geographical Society, Vol. ix, 1849.
[4] Masiixiyiinta
mad’habta Kaatoliggu waxa ay rumaysan yihiin in ay jirto meel ama saansaan
(xaalad) silic maryaal oo ay ku sugnaan doonaan ruuxda dadka dembi-faleyaasha
ahi, oo lagaga sabata bixiyo gabbood-falladoodii, ka hor inta aaney Jannada
gelin. Waxa diinta Islaamka u dhigma
“Barzakh”.
[5] Lieut. Rigby wax ka qoray Afsoomaaliga, kuna soo baxay
qoraal la yidhaahdo “On the Somauli Language”, oo ku soo baxday Transactions of
the Bombay Geographical Society, Vol. ix, 1849.
[6] Sidan ayuu Kirk u dhigay hadalkiisa: ‘In spelling, I have in most cases (subject to the
orthographical variations) followed that used by Larajasse in his Dictionary,
which leaves little room for improvement or addition’. Kirk. J. W. C.
[7]
Evangeliste
Larajasse,
Somali-English and English-Somali Dictionary, Kegan Paul
Trench, Trubner & Co. Ltd, London (1897), Bogga 65-66.
No comments:
Post a Comment