Takhay - Showro - 'Mangrove'

W/Q: Axmed Ibraahin Cawaale  E-mail: aiawaleh@gmail.com

Takhayga ama Showro waa geed yaab badan. Waa geed qaayibay ku noolaanshaha biyaha badda ee xeebaha dhulal badan. Waxana suurto geliyay xididdadiisa biyaha badda oogada kor uga soo baxa ee uu hawada ka qaato iyo sidoo kale awoodda uu u leeyahay in uu biyaha badda sifaysto, jaadadka qaarkoodna ay leeyihiin wax sida qanjaha oo kale oo ay milixda ka xooraan.

Muuqaal Jasiiradda Sacaada-Diin iyo dhirta Takhayga.  

Muuqaalka: Ahmed Awale

Waxtarkiisa kala duwan, inta ilaa hadda la ogyahay, waxa ka mid ah kuwan hoos ku qoran:

Xididdadiisa cufan ee ku qotoma ciidda badda, waxa ay nooleyaal badan oo uu ka mid yahay kalluunka cayddiga ahi u noqdaan qaadh ay ku koraan, kagana badbaadaan ugaadhsiga noole kale inta ay ka korayaan – ugu yaraan guga ugu horreeya ee noloshooda. Marka ay gaadhaan heer ay isku hubi karaan in ay yeeshaan tabo ku filan inay si madaxbannaan ugu dhiirradaan dhex-mushaaxidda badda  ayay u baxaan goobaha durugsan ee ay wax ka quutaan, kuna qaataan noloshooda inteeda badan.

Waxa uu Takhaygu kaalin mudnaanteeda leh ka ciyaaraa saxar tirka hawada. Sida ku xusan daraasadaha qaar, halkii hektaar ee geedka Takhayga ahi, waxa uu hawada ka nuugaa, isla markaana xeraystaa in ka badan toban-jibbaar inta ay xereeyaan keymaleyda dhulalka kulaaleyaasha ku yaal.  Sidaas daraaddeed, kaalin wax-ku-ool ah ayuu ku leeyahay yaraynta saamaynta doorsoonka cimilada.

Waxa uu geedkani dhulxeebeedka ka ilaaliyaa dhirbaaxooyinka halista badan ee duufaannada – kuwaas oo gadaashood kaga taga burbur iyo dhimasho. Tusaale nool oo arrintan ku saabsan waxa la arkay xilligii Sunaamidii (2004).  Waxa la ogaaday in degsiimo-xeebeedyadii dugsanayay Takahygu ay ka waxyeello yaraayeen kuwii dhiggooda ahaa ee xeebahoodu ka madhnaayeen geedkan.

Takhaygu waxa uu xeebaha ka ilaaliyaa carroguurka, siiba meelaha ay  iskaga darsamaan biyaha macaan (dooxyada iyo webiyada) iyo kuwa baddu. Goobahaas oo loo yaqaan (estuaries) waxa ay yihiin qaar mudnaantooda leh marka la eego dhinaca wax-soo-saarka iyo in ay yihiin meelo ay ku nastaan shimbiraha hayaama, ugana sii sahay qaataan duullimaadyadooda dhaadheer. Meelahaas ilaashan ee dugsoon  waxa kale oo ku tiirsan oo ugxaantooda dhigta nooleyaal ay ka mid yihiin kalluunka, qolfooley badeedda kala duwan iqk.  Geedkan xididdadiisa biyaha ka sarreeyaa waxa ay dhimaan xawaaraha biyaha, waxana ay suurto geliyaan fadhiisinta ciidda, goobahaasna waxay ka ilaaliyaan carroguurka.

Waxa intaas dheer, xiisaha dalxiis ee ay suurtogeliyaan keymaleyda Takhaygu oo ah mid bulshooyinka la deriska ah u soo jiidi karta dhaqaale.

Jasiiradda Sacaada-Diin ee ka ag dhow Saylac ayaa ka mid ah goobaha ugu caansan uguna dhowrsan xeebaha Gacanka Berbera (Cadmeed), Badda Cas iyo guud ahaan kuwa Soomaalida inteeda  kale. Waxa ka baxa laba geed oo mid yahay Takhay (Avicennia marini), ka kalena yahay Qandal (Rhizophora mucronata). Labada jaadba waxa ay ka tirsanyihiin dhirta Af Ingiriisiga loo yaqaan “mangroves”.  Waxa xusid mudan in badda Saylac ahaan jirtay meel lagala soo baxi jiray luulka. Farsamada quusidda badda ee lagula soo baxo dhambalaha isku daboolan ee ay ku xeraysanyihiin luulku waxa ay soo gaadhay 1920.  Sidaas waxa qoray qoraaga buugga “Sun, Sand and Somals” ee uu qoray Major Rayne, oo ahaan jiray Badhasaabkii Saylac. Dhirta takhaygu waxa ay abuuraan sabooyin ay ku tarmaan qolfooleyda dhambalaha leh (Oysters) ee lagala soo baxo luulka.

Saylac iyo meelo kale oo xeebaheenna ah, geela ayaa daaq u raadsada geedka, xaabo ayaa laga dhigtaa qoryahiisa, jirridihiisa iyo laamihiisana waxbaa lagu dhistaa.

Ka sokow waxtarkaas tirada badan ee Takhayga laga helo, iyo weliba in ay jiraan qaar kale oo aynaan weli ogaan, haddana dad badani (koobnida aqoonta ay u leeyihiin geedka awgeed) waxa ay u arkaan in geedku hoy u yahay kaneecada. Dhanka kale, marar badanna waxa dhacda in keymaha Takhayga, aqoondarro awgeed, lagu banneeyo ulajeeddada “horumarinta xeebaha!”